Witamina A w diecie pacjenta

Witamina A nie należy do popularnych tematów, ale z kilku powodów jest godna uwagi. Poza wieloma właściwościami dla prawidłowego działania organizmu człowieka posiada też walory kosmetyczne, odmładzające oraz lecznicze. Warto też pamiętać u kogo aktywna forma witaminy A w nadmiarze, może być bardzo szkodliwa.

Źródło: https://pixabay.com/pl/, zuzyusa, Pixabay License

Witamina A pełni szereg ważnych funkcji w organizmie człowieka.

1. Proces widzenia – wchodzi w skład rodopsyny w fotoreceptorach oka.
2. Tkanka nabłonkowa i kostna – stanowi istotny czynnik wzrostowy.
3. Hormony kory nadnerczy i tarczycy – bierze udział w ich syntezie i uwalnianiu.
4. Osłonki komórek nerwowych, błony śluzowe i skóra – utrzymuje ich prawidłowy stan przez syntezę melaniny i kolagenu.
5. Warunkuje odczuwanie smaku.
6. Warunkuje prawidłową budowę erytrocytów.
7. Ma działanie przeciwutleniające.
8. Ma działanie przeciwzapalne.
9. Chroni przed działaniem wolnych rodników.
10. Bierze udział w tworzeniu się plemników, rozwoju łożyska, wzroście płodu.
11. Retinol chroni przed uszkodzeniem DNA oraz mutagenezą, szczególnie w odniesieniu do nowotworów jelita grubego, prostaty, piersi i płuc.

Witamina A – aktywna i nieaktywna forma

Witamina A występuję zarówno w produktach pochodzących od zwierząt, jak i z roślin. Upraszczając, można powiedzieć, że witamina A z roślin to karotenoidy, a od zwierząt – retinoidy (retinol i jego pochodne). Obie formy nie są sobie równe, ponieważ karotenoidy, aby mogły zyskać aktywność biologiczną witaminy A, muszą zostać przekształcone. Dodatkowo nie wszystkie karotenoidy wykazują aktywność biologiczną witaminy A. Do karotenoidów możemy więc zaliczyć m.in.:

• βkaroten,
• αkaroten,
• βkryptoksantynę,
• luteinę,
• zeaksantynę.

Przy czym aktywność biologiczną witaminy A wykazują tylko:

• βkaroten,
• αkaroten,
• βkryptoksantyna.

Z kolei luteina, zeaksantyna i likopen, mimo że takiej aktywności nie wykazują, to również mają bardzo korzystne właściwości dla zdrowia.

W organizmie człowieka, podczas absorpcji przez ścianę jelita cienkiego, karotenoidy są konwertowane do retinolu. Konwersji tej ulega około 50% wchłanianych karotenoidów, z czego tylko 1/4 do 1/6 jest później wykorzystana. Z kolei retinoidy łatwiej ulegają przemianom i wchłanianiu.

Witamina A – zapotrzebowanie

Zalecane dzienne spożycie dla populacji polskiej, zgodnie z normami IŻŻ 2017 r. wynosi od 400 µg dla najmniejszych dzieci (1-3) przez 900 µg dla nastolatków (13-18) i mężczyzn (>19), po 700 µg dla nastolatek (13-18) i kobiet (>19). Zapotrzebowanie na witaminę A, w zależności od wieku wzrasta w ciąży (<19, >19) o 50-70 µg i podczas laktacji o 500-600 µg.

Obawy związane z witaminą A?

Niedobór witaminy A

W krajach rozwiniętych niedobór witaminy A obserwuje się rzadko, jednakże warto znać jego objawy:

• zaburzenia związane ze wzrokiem,
• problemy skórne,
• obniżenie odporności
• problemy ze wzrostem i rozwojem u dzieci.

Problem z niedoborem witaminy A mogą mieć osoby z mukowiscydozą czy zaburzoną pracą trzustki. Osoby niejedzące mięsa lub jedzące mało tłuszczu, również powinny zwrócić uwagę na ryzyko niedoboru.

Nadmiar witaminy A

Nadmiar witaminy A, głównie retinolu i jego pochodnych może być niebezpieczny, ponieważ ma udowodnione działanie toksyczne i teratogenne. Tak więc bardzo ważne jest, aby pamiętać o tym aspekcie szczególnie w przypadku kobiet ciężarnych. Uwagę należy zwrócić szczególnie na suplementy diety zawierające tę witaminę. Nie sprawdzając składników na opakowaniu, bardzo łatwo można niepotrzebnie zdublować różne składniki, nie tylko witaminę A. Warto uczulać na to pacjentów. Zbyt duża ilość witaminy A w organizmie powoduje np. drażliwość, bóle głowy, osłabienie mięśni, utratę apetytu, nudności czy wymioty. Ponadto może doprowadzić do obniżonej gęstości mineralnej kości oraz bólu stawów i kości, a nawet do zaburzeń funkcjonowania nerek serca i ośrodkowego układu nerwowego.

Zbyt duże spożycie karotenoidów nie jest szkodliwe.

Objawem zbyt dużego spożycia karotenoidów jest pomarańczowe zabarwienie skóry, ponieważ barwnik gromadzi się w tłuszczu podskórnym. Warto jeszcze wspomnieć o osobach intensywnie palących, przyjmujących suplementy βkarotenu, z uwagi na temat ryzyka raka płuc. W badaniach epidemiologicznych nie stwierdzono zwiększonej częstości występowania raka płuc u osób intensywnie palących, przy dodatkowych dawkach suplementów z βkarotenem, w zakresie od 6 do 15 mg/d (6000-15000µg/d) spożywanych przez 5 do 7 lat (Druesne-Pecollo i in., 2010). Z kolei panel EFSA opiniuje, że narażenie na βkaroten z żywności i suplementów diety na poziomie poniżej 15 mg/d (15000 µg/d) nie budzi obaw o negatywne skutki zdrowotne w populacji ogólnej, w tym osób intensywnie palących.

Dawka toksyczna witaminy A

EFSA (Europejski Urząd do Spraw Bezpieczeństwa Żywności) ustalił UL (Upper Intake Levels, Górny Tolerowany Limit Spożycia) dla poszczególnych składników odżywczych. UL oznacza maksymalny poziom całkowitego spożycia składnika odżywczego (ze wszystkich źródeł) w zwyczajowym codziennym spożyciu, który uznano za mało prawdopodobny, aby stwarzać ryzyko niekorzystnych skutków zdrowotnych dla ludzi. Wartość UL pozwala ocenić ryzyko wystąpienia niekorzystnych efektów dla zdrowia wskutek nadmiernego spożycia danego składnika. Ponadto zgodnie z dokumentem istnieje wyznaczona wartość UL dla retinolu. Z kolei dla βkarotenu takiej dawki jak dotąd nie wyznaczono. Warto mieć na uwadze UL dla retionolu podczas rozpisywania jadłospisów. Szczególną uwagę trzeba zachować, planując dietę dla kobiet ciężarnych i dzieci.

Tabela 1. Górny Tolerowany Limit Spożycia (UL) dla retinolu i βkarotenu.

Wiek	lata	0-1	1-3	4-6	7-10	11-14	15-17	Dorośli, Ciąża, Laktacja
retinol	µg RE/d	–	800	1100	1500	2000	2600	3000
βkaroten	Brak odpowiednich danych do wyznaczenia UL

Źródło: http://www.efsa.europa.eu/sites/default/files/efsa_rep/blobserver_assets/ndatolerableuil.pdf

Co wpływa na przyswajanie witaminy A?

• obecność białka w posiłku:
  • mała ilość białka zmniejsza jej wchłanianie oraz konwersję βkarotenu do jej aktywnej formy (najskuteczniej wchłanianie witaminy A zachodzi przy udziale białka w ilości 10% energii z diety);
• obecność tłuszczu w posiłku zwiększa przyswajalność βkarotenu;
• konsystencja produktu:
  • lepsza biodostępność βkarotenu będzie z soku marchowiowego, a nie z całej marchwi, ze zmiksowanego szpinaku, a nie z surowego,
  • likopen lepiej przyswoi się po ugotowaniu a nie na surowo;
• biodotępność witaminy A ogranicza duża ilość błonnika, alkoholu, wysokie stężenie w organizmie: żelaza, azotanów, azotynów i wolnych rodników, a także niedostateczne stężenie cynku.

Źródła witaminy A

W tabeli 1 i 2 przedstawiłam wybrane produkty, wraz z zawartością retinolu i βkarotenu. Najwięcej retinolu będą miały produkty tzw. podrobowe, ale również masło, jaja czy sery. Dalej jeśli chodzi o betakaroten, to doskonałym jego źródłem będą bataty, marchew, papryka czy morele, czyli czerwone i pomarańczowe warzywa i owoce, a także niektóre zielone. Wydaje się, że nie jest trudno pokryć zapotrzebowanie na witaminę A w przeciętnej diecie. Myślę, że doskonale możemy zaobserwować to podczas układania jadłospisów. Rozpisując podczas jednego dnia: 1 jajo, kawałek papryki, plaster sera i łyżeczkę masła, w teorii pokrywamy zapotrzebowanie na witaminę A. Jednakże szybciej pokryjemy to zapotrzebowanie zlecając spożycie 50 g pasztetu bądź 6 g wątróbki (co jest na prawdę mikro ilością do zjedzenia). Oczywiście piszę tutaj w wielkim uogólnieniu, ponieważ jak wiemy, wziąć należy wiele różnych indywidualnych aspektów pod uwagę.

Tabela 2. Źródła retinolu w produktach spożywczych.

Źródła: Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017 r., Amerykańska baza produktów US Department of Agriculture (USDA), April 2018., Szwajcarska baza produktów 2019 r., Francuska baza produktów. ANES-CIQUAL French food composition table version 2017.

Tabela 3. Źródła βkarotenu w produktach spożywczych.

Źródła: Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017 r., US Department of Agriculture (USDA), Agricultural Research Service, Nutrient Data Laboratory. USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Legacy. Version Current: April 2018.

Zawartość witaminy A w produktach spożywczych jest uzależniona od:

• pory roku,
• czynników genetycznych,
• sposobu produkcji;
• zabiegów technologicznych.

Obróbka produktów powoduje straty witaminy A rzędu 10-15%, z kolei obróbka cieplna >100 st. C – straty nawet 25%;

Pod wpływem światła i tlenu oraz niewłaściwych warunków przechowywania (zbyt wysoka temperatura – 10 st. C) straty dochodzą do 40%, a czasem nawet do 80%;

Witamina A a skóra?

O tym, że odpowiednia podaż z dietą witaminy A jest ważna, z pewnością pamiętamy jako dietetycy. Warto też wiedzieć, że retinoidy, w postaci specjalnie stworzonych preparatów, wykorzystuje się w farmakoterapii schorzeń, których etiopatogeneza związana jest z mechanizmami przez nie regulowanymi. Tak więc retinoidy znajdują zastosowanie w dermatologii. Zarówno doustnie, jak i na skórę przy użyciu specjalnie przeznaczonych do tego preparatów. Do schorzeń, w których przebiegu można zastosować retinoidy, należą m.in: trądzik pospolity, łuszczyca, nowotwory, zapalenie mieszków włosowych o etiologii bakteryjnej, oporny trądzik różowaty, liszaj rumieniowaty, ropne zapalenie skóry czy rybia łuska. Oprócz leczenia chorób, retinoidy znalazły zastosowanie w preparatach kosmetycznych do użytku zewnętrznego, dlatego stosuje się je w celu:

• zapobiegania starzenia skóry,
• leczenia skóry uszkodzonej nadmierną ekspozycją na promienie UV,
• czy w terapii przebarwień słonecznych i hormonalnych.

Wszystkie takie terapie powinny być przemyślane i odpowiednio zaplanowane. Kobiety w ciąży, karmiące i planujące ciążę powinny pamiętać, że nie jest wskazane u nich stosowanie takich terapii, z uwagi na potencjał teratogenny, wynikający z wpływu na procesy podziału i różnicowania komórek.  Stosowanie retinoidów może nieść ze sobą również inne działania niepożądane, o czym warto się dowiedzieć, decydując się na taką terapię. Nie mniej, różne preparaty i terapie z retinolem zyskują coraz większą popularność, także w Polsce.

Bibliografia:

1. Amerykańska baza produktów, US Department of Agriculture (USDA), Agricultural Research Service, Nutrient Data Laboratory. USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Legacy. Version Current: April 2018.
2. EFSA, 2015, Scientific Opinion on Dietary Reference Values for vitamin A, EFSA Journal, 13, 3, 4028
3. Europejska Agencja Leków, 2018, Zaktualizowano metody zapobiegania ciąży podczas stosowania leków zawierających retinoidy.
4. Francuska baza produktów. ANES-CIQUAL French food composition table version 2017
5. Głąbska D, Włodarek D., Witaminy: Witamina A, w: Włodarek D., Lange E., Kozłowska L., Głąbska D, 2015, Dietoterapia, PZWL.
6. Jarosz M. i wsp., 2017, Normy żywienia dla populacji Polskiej, IŻŻ
7. Kibil I., 2019, Wege dieta rośłinna w praktyce, PZWL.
8. Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017 r.
9. Marona H, Gunia A, Pękala E, 2010, Retinoidy – rola w farmakoterapii w aspekcie komórkowego mechanizmu działania, Farm Pol, 66, 3, 187-192. 
10. Overview on Tolerable Upper Intake Level as derived by the Scientific Committee on Food (SCF) and the EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA).
11. Statement on the safety of betacarotene use in heavy smokers, EFSA, 2012.
12. Szwajcarska baza produktów 2019 r.