Wspieranie płodności dietą – od czego zacząć pracę z pacjentem?

W Polsce około miliona par ma problemy z płodnością. Kto nie doświadczył trudności w staraniu o ciążę, ten może nie być do końca świadomy, że nie jest to wcale takie proste, jak się wydaje. Jest to problem coraz powszechniejszy na całym świecie. My dietetycy mamy jednak świadomość, jak ważne może być wspieranie płodności dietą. Myślę, że nawet osoby w pełni zdrowe, warto, żeby w okresie starania o ciążę zwróciły uwagę na swój tryb życia. Ponadto coraz częściej mówi się również o przygotowaniu do ciąży, w skład którego wchodzi także przyjrzenie się diecie. Można więc powiedzieć, że wspieranie płodności dietą jest dla wszystkich, którzy planują potomstwo. Nie tylko dla kobiet, ale także dla mężczyzn. Razem można zdziałać bardzo dużo. Na co więc zwrócić szczególną uwagę przyjmując do gabinetu osoby, które starają się o ciążę? Koniecznie czytaj dalej…

Źródło: zdjęcie, Autor Pixabay License

Na początku warto wspomnieć, że nie da się jednym artykułem wyczerpać wszystkich tematów tej diety.

W zależności od przypadku postępowanie będzie różne. Dodatkowo nie wszystkie kwestie wspierania płodności dietą są już jednoznacznie rozwiązane. Wiele kwestii wymaga dalszych badań. Jednakże dobrze dobrana dieta, zarówno przed, jak i w trakcie ciąży ma kluczowe znaczenie dla jej przebiegu. Dzisiaj zwrócimy uwagę na wybrane elementy wspierania płodności.

Jeśli pomyślimy o wspieraniu płodności dietą w kontekście zdrowia, to warto wiedzieć, że sprawdzi się ona przy następujących problemach:

• zespół policystycznych jajników (PCOS)– pomoże w uregulowaniu cykli oraz przywróceniu owulacji, wpłynie na zmniejszenie LH i androgenów;
• insulinooporność  –  zwiększy wrażliwość tkanek na działanie insuliny;
• endometrioza– zmniejszy stan zapalny;
• niedoczynność tarczycy, w tym Hashimoto – zmniejszy masę ciała, pomoże w regulacji hormonów tarczycy;
• obniżone AMH (hormon antymüllerowski pozwalający ocenić stan rezerwy jajników) – zwiększy jakości komórek jajowych oraz AMH;
• poprawi obniżone parametry nasienia;
• mutacja MTHFR (enzym potrzebny w przemianach kwasu foliowego) – pomoże obniżyć poziom homocysteiny;
• wpłynie na zwiększenie ilości śluzu;
• pomoże zwiększyć grubość endometrium;
• można ją zastosować przed in vitro i inseminacją – poprawi jakości komórek jajowych i plemników;

Dlaczego ważna jest prawidłowa masa ciała?

Powiedziałabym, że prawidłowa masa ciała to klucz do sukcesu. Tkanka tłuszczowa wytwarza wiele substancji, tj. lepytna, wolne kwasy tłuszczowe (FFA), cytokiny. W nadmiarze wpływają one na funkcje jajników, endometrium, prowadząc do zmian w dojrzewaniu oocytów i receptywności endometrium, czyli gotowości do przyjęcia zarodka. W literaturze można przeczytać, że osoby z nadwagą oraz otyłe powinny zostać poinformowane o szkodliwości nadmiernej masy ciała, oraz o korzyściach płynących z jej redukcji w kontekście płodności. Poprzez rozwój obwodowej insulinooporności, otyłość powoduje stan funkcjonalnego hiperandrogenizmu i hiperestrogenizmu, które przyczyniają się do braku owulacji i zmniejszenia receptywności endometrium, a więc uczestniczą w rozwoju niepłodności. Utrata masy ciała jest w stanie przywrócić płodność, ale nie ma jednej najlepszej metody na osiągnięcie tego celu. Jednym z ważniejszych aspektów jest zmniejszenie wydzielania insuliny, które da się osiągnąć dietą, a więc w sposób niefarmakologiczny. Od tego jesteśmy my dietetycy, którzy wspierając naszych pacjentów, pomagamy im osiągnąć upragniony sukces.

Niski indeks ładunek glikemiczny a wspieranie płodności.

Niski indeks glikemiczny można zastosować w bardzo wielu przypadkach. Jest on m.in. podstawą diety w insulinooporności, która jak wiemy często towarzyszy problemom w staraniach o ciążę. Zarówno jakość, jak i ilość węglowodanów w diecie wpływają na homeostazę glukozy oraz wrażliwość tkanek na insulinę. To z kolei ma wpływ na funkcjonowanie jajników oraz produkcję przez nie androgenów. Oprócz indeksu i ładunku glikemicznego warto zwrócić uwagę na stopień rafinacji oraz ilość błonnika w węglowodanach. Znane badanie ‘Nurse’s Healthy Study II (NHS-II)’ wykazało, że zarówno całkowite wyższe spożycie węglowodanów, jak i wyższy ładunek glikemiczny były związane z wyższym ryzykiem niepłodności owulacyjnej. Można też znaleźć badania, które wykazują, że kobiety z PCOS częściej przejawiają schemat żywieniowy charakteryzujący się większym spożyciem żywności o wysokim indeksie glikemicznym w porównaniu do kobiet bez PCOS. Dalej zmniejszenie indeksu i ładunku glikemicznego w diecie u kobiet w ciąży może zapobiec cukrzycy ciążowej oraz urodzeniu niemowlęcia o dużej masie urodzeniowej.

Co wpływa na pogorszenie jakości nasienia?

Męski udział w zapłodnieniu jest konieczny, stąd warto wiedzieć, co wpływa na męską płodność. Zależy nam na produkcji zdrowo funkcjonujących plemników o wysokim potencjale. Niezdrowe wzorce żywieniowe pogarszają jakość nasienia. Należą do nich: dieta obfitująca w tłuszcze, czerwone i przetworzone mięso, rafinowane zboża, słodycze, słodzone napoje. Dowody mówiące o szkodliwości dla potencjału reprodukcyjnego mężczyzny toksyn środowiskowych pochodzących z pożywienia są wątpliwe. Mówimy tutaj m.in. o: ksenoestrogenach z soi, produktach mlecznych oraz wołowinie. Z drugiej strony, pojawiły się dowody z badań obserwacyjnych na całym świecie, które sugerują, że wzorce żywieniowe ogólnie zgodne z promowanymi w profilaktyce chorób serca i innych chorób przewlekłych mogą być korzystne dla męskiej płodności. Pozostaje do ustalenia, czy wyniki te można poddać analizie w badaniach z randomizacją. Wreszcie, potrzebne są dalsze badania, aby zrozumieć, w jaki sposób dieta wpływa nie tylko na parametry nasienia i inne wskaźniki męskiej płodności, ale także np. na wyniki leczenia niepłodności.

Wspieranie płodności przy pomocy antyoksydantów i wiele więcej.

Plemniki są wrażliwe na działanie stresu oksydacyjnego, a w konsekwencji działania wolnych rodników zostają uszkadzane. Istnieją dowody na to, że suplementacja antyoksydantami poprawia jakość nasienia, zwłaszcza ruchliwość plemników. Może to zwiększyć prawdopodobieństwo klinicznej ciąży i żywego urodzenia. Mówi się o tzw. zmiataniu reaktywnych form tlenu przez niektóre utleniacze. Wśród antyutleniaczy wymienia się witaminę C, witaminę E oraz beta-karoten.

Pozytywny wpływ na spermatogenezę będą miały: zwiększone spożycie kwasów tłuszczowych omega-3 w postaci suplementów diety lub z pożywienia. Dalej korzystne będzie spożywanie: orzechów, produktów pełnoziarnistych, ryb, owoców morza, drobiu, owoców i warzyw. Ponadto wydaje się, że suplementacja przeciwutleniaczami i składnikami odżywczymi biorącymi udział w szlaku metabolizmu jednowęglowego, tj. kwas foliowy, witamina B12, cynk również jest korzystna.

Dobre tłuszcze.

Skład kwasów tłuszczowych w błonie plemnika jest bardzo ważny dla jego prawidłowego funkcjonowania. Błona komórkowa plemnika odgrywa dużą rolę podczas procesu zapłodnienia, dlatego, aby prawidłowo funkcjonowała, potrzeba jest dostarczać z dietą wielonienasycone kwasy tłuszczowe. Nie mogą być one zsyntetyzowane w organizmie człowieka. Ważny jest dodatek: orzechów, nasion, olejów roślinnych, aby zapewnić odpowiednią podaż kwasu linolowego (LA) oraz alfa-linolenowego (ALA). Z kolei owoce morza i ryby konieczne są dla dostarczenia prawidłowego poziomu kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3 (EPA i DHA). Odpowiednia zawartość DHA w błonie plemników jest związana z lepszą ruchliwością, prawidłową morfologią i koncentracją. Dalej spożycie WNKT jest związane z jakością nasienia. Z kolei tłuszcze TRANS gromadzą się w jądrach, pogarszają tym samym jakość nasienia, w tym obniżają liczebność plemników. Dlatego też warto unikać tłuszczów trans na rzecz nienasyconych kwasów tłuszczowych.

Dieta śródziemnomorska a wspieranie płodności.

W różnych publikacjach, przeglądach literatury, autorzy wskazują w kontekście płodności na korzyści płynące ze spożywania diety w modelu śródziemnomorskim. Głównie dlatego, że jest ukierunkowana na utrzymanie prawidłowej masy ciała. To z kolei może być skuteczne w zachowaniu zdrowia i fizjologii jajników. Tak więc w modelu śródziemnomorskim wymienimy: spożycie owoców morza, drobiu, produktów pełnoziarnistych, roślin strączkowych, odtłuszczonego mleka, owoców i warzyw. W badaniach naukowych taki model żywienia był związany także z lepszymi parametrami nasienia w Ameryce Północnej, Europie, na Bliskim Wschodzie i w Azji Wschodniej. Dieta śródziemnomorska może warunkować mniejsze ryzyko doświadczenia trudności w staraniach o ciążę. Z drugiej strony jedno z badań wykazało, że większa częstotliwość spożywania żywności typu fast food, mniejsza częstotliwość spożywania owoców i warzyw była związana z dłuższym czasem starania o ciążę.

Czarnuszka.

Roślina ta jest warta uwagi m.in. ze względu na jej właściwości przeciwzapalne i przeciwutleniające. Istotna może być również informacja, że poprawia ona jakość i ilość nasienia. Okazało się, że stosowanie 2x dziennie 2,5ml oleju z czarnuszki doprowadziło do poprawy parametrów nasienia u 68 niepłodnych mężczyzn z nieprawidłowymi parametrami nasienia. Poprawie uległy: ruchliwość, morfologia oraz objętość nasienia w porównaniu z placebo. Dodatkowo czarnuszka ma niską toksyczność.

Jakie składniki odżywcze są szczególnie ważne?

Dieta bogata w tłuszcze nienasycone, produkty pełnoziarniste, warzywa i ryby wiąże się z poprawą płodności zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Chociaż obecne dowody na rolę nabiału, alkoholu i kofeiny są niespójne, to tłuszcze nasycone i cukier są powiązane z gorszymi wynikami w zakresie płodności u kobiet i mężczyzn. Spożycie kwasu foliowego, cynku i witaminy B12 wpływa korzystnie na produkcję nasienia. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi odnośnie do wpływu produktów mlecznych na jakość nasienia. Z jednej strony przeważają dowody potwierdzające korzyści płynące z ich spożywania, z drugiej nie da się na razie postawić jednoznacznego wniosku.

W diecie płodności doskonale sprawdzi się wiele produktów, ale na szczególną uwagę zasługują m.in.:

• przyprawy – tj. bazylia, kurkuma, cynamon, kakao czy pyłek pszczeli;
• owoce – borówki, jagody, jeżyny, maliny ananas czy cytrusy;
• pełnoziarniste produkty zbożowe, otręby, zarodki i płatki zbożowe;
• nasiona, orzechy, pestki – czarnuszka, siemię lniane, chia, dyna czy migdały;
• warzywa – buraki, pomidory, papryka, marchewka, dynia, cebula i czosnek, szparagi, jarmuż, szpinak, roszponka, rukola, sałata, kiszonki, kiełki;
• rośliny strączkowe, ryby, owoce morza, drób, niskotłuszczowy nabiał;

Czy zdrowie psychiczne jest istotne podczas starań o ciążę?

Komfort psychiczny w trakcie długich starań o ciążę nie jest prostą sprawą. Kolejne niepowodzenia, upływający czas oraz wiele innych czynników nie wpływają korzystnie na zdrowie psychiczne. Przewlekły stres może mieć negatywny wpływ na ogólne samopoczucie, a także może zwiększać obciążenie niepłodnością. Konieczne są dalsze badania, aby wyjaśnić dokładną rolę i wpływ zaburzeń psychicznych na płodność. Z innej strony jedną z pomocnych metod może być mindfulness, czyli program oparty na uważności. W jednym z badań 8-tygodniowa interwencja programu mindfulness skutecznie zmniejszyła objawy stresu i depresji, poprawiając samopoczucie niepłodnych kobiet.

Derpesja i joga.

Dalej okazuje się też, że dobrym rozwiązaniem może być joga, gdzie w jednym z badań wykazano, że praktyka jogi może skutecznie zmniejszać stres u niepłodnych kobiet. Ponadto problemem może być również depresja. Można znaleźć wiele badań oceniających związek depresji i niepłodności. W jednym z badań początkowo depresję stwierdzono u 48% kobiet i 23.8% mężczyzn z niepłodnością. W grupie poddanej terapii psychologicznej przed leczeniem niepłodności średni wynik osób z depresją spadł. Interwencja psychologiczna okazała się korzystna w łagodzeniu depresji u niepłodnych par, zanim otrzymały one leczenie niepłodności. Tak więc oprócz leczenia samej niepłodności oraz diety, ważna jest poprawa stanu psychicznego osób zmagających się z niepłodnością. Joga, aktywności fizyczna, a czasem interwencja psychologiczna w wielu przypadkach również będą bardzo istotne.

Jakie więc można dać bazowe wskazówki osobom chcącym poprawić płodność?

1. Zadbaj o prawidłową masę ciała.
2. Nie zapominaj o aktywności fizycznej.
3. Zastosuj niski indeks i ładunek glikemiczny.
4. Zwróć uwagę na jakość węglowodanów.
5. Wybieraj produkty bogate i błonnik.
6. Wdroż zasady diety śródziemnomorskiej.
7. Nie zapominaj o warzywach i owocach.
8. Uzupełniaj dietę w produkty obfitujące antyoksydanty.
9. Zrównoważ spożycie mięsa na rzecz ryb, owoców morza, roślin strączkowych.
10. Zadbaj o swój komfort psychiczny.

Bibliografia:

• Altieri P., Cavazza C., Pasqui F., Morselli A.M., Gambineri A., Pasquali R.,Dietary habits and their relationship with hormones and metabolism in overweight and obese women with polycystic ovary syndrome. Clin Endocrinol (Oxf). 2013; 78: 52-59.
• Best D, Avenell A, Bhattacharya S. How effective are weight-loss interventions for improving fertility in women and men who are overweight or obese? A systematic review and meta-analysis of the evidence.Hum Reprod Update. 2017;23(6):681-705.
• Chiu YH, Chavarro JE, Souter I. Diet and female fertility: doctor, what should I eat?. Fertil Steril.2018;110(4):560-569.
• Douglas C.C.,Norris L.E., Oster R.A., Darnell B.E., Azziz R., Gower B.A.Difference in dietary intake between women with polycystic ovary syndrome and healthy controls.Fertil Steril. 2006; 86: 411-417
• Eslamian G., Baghestani A.R., Eghtesad S., Hekmatdoost A.,Dietary carbohydrate composition is associated with polycystic ovary syndrome: a case-control study., J Hum Nutr Diet. 2017; 30: 90-97
• Eslamian, G., Amirjannati, N., Rashidkhani, B., Sadeghi, M.-R., and Hekmatdoost, A. Intake of food groups and idiopathic asthenozoospermia: a case-control study. Hum Reprod. 2012; 27: 3328–3336
• Gambineri A, Laudisio D, Marocco C, et al.Female infertility: which role for obesity?. Int J Obes Suppl. 2019;9(1):65-72.
• Gaskins, A.J., Colaci, D.S., Mendiola, J., Swan, S.H., and Chavarro, J.E.Dietary patterns and semen quality in young men. Hum Reprod. 2012; 27: 2899–2907
• Giahi, L., Mohammadmoradi, S., Javidan, A., and Sadeghi, M.R. Nutritional modifications in male infertility: a systematic review covering 2 decades. Nutr Rev. 2016; 74: 118–130
• Grieger J.A., Grzeskowiak L.E., Bianco-Miotto T., Jankovic-Karasoulos T., Moran L.J., Wilson R.L. et al., Pre-pregnancy fast food and fruit intake is associated with time to pregnancy., Hum Reprod. 2018; 33: 1063-1070
• Karayiannis, D., Kontogianni, M.D., Mendorou, C., Douka, L., Mastrominas, M., and Yiannakouris N., Association between adherence to the Mediterranean diet and semen quality parameters in male partners of couples attempting fertility.Hum Reprod. 2017; 32: 215–222
• Kirca N, Pasinlioglu T. The effect of yoga on stress level in infertile women.Perspect Psychiatr Care. 2019;55(2):319-327.
• Kolahdooza M., Nasria S., ZadehModarresb S., Kianbakht S., Fallah-Huseini H., Effects of Nigella sativa L. seed oil on abnormal semen quality in infertile men: A randomized, double-blind, placebo-controlled clinical trial.Phytomedicine, Volume 21, Issue 6, 15 May 2014, Pages 901-905.
• Li, Y., Lin, H., Li, Y., and Cao, J.Association between socio-psycho-behavioral factors and male semen quality: systematic review and meta-analyses. Fertil Steril. 2011; 95: 116–123
• Louie JC, Brand-Miller JC, Markovic TP, Ross GP, Moses RG.Glycemic index and pregnancy: a systematic literature review. J Nutr Metab. 2010;2010:282464.
• Łukaszuk K., Kozioł K., Jakiel G., Jakimiuk A., Jędrzejczak P., Kuczyński W., Kurzawa R., Pawelczyk L., Radwan M., Spaczyński R., Wielgoś M., Wołczyński S., Diagnostyka i leczenie niepłodności – rekomendacje Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu i Embriologii (PTMRiE)
• oraz Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGP). 2018.
• McGrice M, Porter J. The Effect of Low Carbohydrate Diets on Fertility Hormones and Outcomes in Overweight and Obese Women: A Systematic Review. Nutrients. 2017;9(3):204. Published 2017 Feb 27.
• Mousa A, Naqash A, Lim S. Macronutrient and Micronutrient Intake during Pregnancy: An Overview of Recent Evidence. 2019;11(2):443. Published 2019 Feb 20. doi:10.3390/nu11020443
• Nassan FL, Chavarro JE, Tanrikut C. Diet and men’s fertility: does diet affect sperm quality?. Fertil Steril.2018;110(4):570-577.
• Nery SF, Paiva SPC, Vieira ÉL, et al. Mindfulness-based program for stress reduction in infertile women: Randomized controlled trial. Stress Health. 2019;35(1):49-58.
• Noorbala AA, Ramazanzadeh F, Malekafzali H, et al. Effects of a psychological intervention on depression in infertile couples. Int J Gynaecol Obstet. 2008;101(3):248-252.
• Panth N, Gavarkovs A, Tamez M, Mattei J.The Influence of Diet on Fertility and the Implications for Public Health Nutrition in the United States. Front Public Health. 2018;6:211. Published 2018 Jul 31.
• Salas-Huetos, A., Bullo, M., and Salas-Salvado, J. Dietary patterns, foods and nutrients in male fertility parameters and fecundability: a systematic review of observational studies.Hum Reprod Update. 2017: 1–19
• Szkodziak F, Krzyżanowski J, Szkodziak P. Psychological aspects of infertility. A systematic review.J Int Med Res. 2020;48(6).
• Vujkovic, M., de Vries, J.H., Dohle, G.R., Bonsel, G.J., Lindemans, J., Macklon, N.S. et al. Associations between dietary patterns and semen quality in men undergoing IVF/ICSI treatment. Hum Reprod. 2009; 24: 1304–1312.